Respect als uiting van sociale status of individuele waardigheid

Masochisten kunnen het prettig vinden om (doorgaans binnen een veilige setting) vernederd te worden, maar de meeste mensen staan erop dat ze in hun waarde worden gelaten. Een bekende term in dit verband is respect, een woord dat verwarrend genoeg zeer verschillende associaties kan oproepen. In essentie gaat het volgens mij om twee grondbetekenissen. Respect kan te maken hebben met de bevestiging van ongelijkheid tussen mensen, maar juist ook met de bevestiging van gelijkheid. In het eerste geval hebben we het over een erkenning van een verschil in sociale status en in het tweede geval over de eerbiediging van de fundamentele gelijkwaardigheid van ieder afzonderlijk individu. Zo kan een gezagsdrager (bijvoorbeeld een politieagent) erop staan dat men zijn autoriteit eerbiedigt, terwijl een burger kan eisen dat men hem niet vernedert. De twee basisbetekenissen van het woord respect kunnen in concrete situaties dus zelfs recht tegenover elkaar komen staan, doordat het benadrukken van de ongelijkheid in status ten koste kan gaan van de individuele waardigheid.
In feite hangt dit verschillende gebruik van de term respect samen met iemands wereldbeeld en politieke opvattingen. Naarmate men de (egalitaire) waardigheid van het individu belangrijker vindt, wordt (hiërarchisch) respect voor sociale status minder van belang (het kan hoogstens een onmiddellijke situationele functie hebben), of natuurlijk omgekeerd. De spraakverwarring ontstaat doorgaans doordat men het eisen van respect in de zin van erkenning van iemands intrinsieke waardigheid opvat als het eisen van respect voor iemands vermeende sociale status. Vooral als de persoon in kwestie niet of nauwelijks sociale status heeft, kan dit raar en lachwekkend overkomen. Je hoort dan al gauw opmerkingen als 'Wie ben jij nu helemaal?!' of 'Respect krijg je niet zomaar, je moet het verdienen!', terwijl de eiser alleen maar staat op zijn menselijke waardigheid. Zo mogelijk nog verwarrender wordt het voor velen als iemand specifiek respect (in de egalitaire zin, dus los van de concrete prestaties) verlangt in de context van zijn beroep of creatieve activiteiten.

Het is van belang dat respect in de tweede betekenis in ieder geval een bekend concept blijft, want het hangt direct samen met ideeën van algemene, onvervreemdbare mensenrechten. Zo kan men (in het verlengde van een idee van dierenrechten) ook dieren basaal respect toekennen in deze betekenis, terwijl zij natuurlijk doorgaans geen hogere sociale status hebben dan concrete mensen en de hiërarchische betekenis dus niet van toepassing kan zijn.

De spraakverwarring rond respect kan ook doorwerken in botsingen tussen mensen met een verschillende culturele achtergrond. Zeker als men te maken heeft met iemand uit een cultuur met expliciete hiërarchische sociale verhoudingen, kan de misvatting ontstaan dat het verlangen naar respect altijd neerkomt op een verlangen naar status. Als het daarbij gaat om werkloze allochtonen zonder veel opleiding kan dat vermeende verlangen vooral ridicuul en misplaatst overkomen, terwijl er in veel gevallen domweg een universeel verlangen naar erkenning van de individuele menselijke waardigheid in het spel is.
Overigens is deze misvatting niet voorbehouden aan westerlingen. Zelf ben ik een keer gebotst met een zakenman uit India die beduidend welvarender was en een groter sociaal netwerk had dan ik. Om die reden vond hij het bizar toen ik van hem verlangde dat hij me niet uit de hoogte zou behandelen. Mijn verlangen naar respect voor mijn menselijke waardigheid, werd zo door hem misverstaan als een verlangen de rollen om te draaien en hem dus ook minder sociale status toe te schrijven dan mezelf.