Holier than thou?

Morele verontwaardiging en zelfkritiek

Mensen die zich uitspreken tegen immorele praktijken krijgen nog wel eens het verwijt te horen dat ze zich boven hun medemensen stellen. Ze zouden, net als in de parabel van Jezus van Nazareth, wél letten op de splinter in het oog van de ander maar de balk in hun eigen oog over het hoofd zien.

Het komt zeker voor dat iemand die zich openlijk uitspreekt tegen bepaalde vormen van onrecht zich daar zelf schuldig aan maakt. Een berucht voorbeeld dat in dit verband vaak wordt aangehaald, is dat van Jean-Jacques Rousseau die pleitte voor een betere opvoeding van kinderen en zijn eigen kinderen te vondeling legde. 
De vraag is echter of het eigen handelen wel gevolgen moet hebben voor de waardering van de  boodschap van zo'n onverlaat. Stel bijvoorbeeld dat een moordenaar zich uitspreekt tegen het vermoorden van mensen. Wordt de boodschap van zo'n moordenaar dan soms ontkracht door het feit dat hij zelf iemand vermoord heeft? Natuurlijk is dit van geen enkel belang. Ook al zegt uitgerekend een serieverkrachter dat het niet goed is om vrouwen te verkrachten, het verkrachten blijft hoe dan ook verwerpelijk.
Of een morele uitspraak terecht is of niet hangt namelijk niet samen met de integriteit (of het gebrek daaraan) van degene die hem doet. Het staat daar helemaal los van. Tegenstanders van bepaalde veranderingen kunnen het pleit dus niet winnen door domweg te wijzen op de hypocrisie van voorstanders daarvan.

Een andere vraag luidt of geëngageerde mensen wel voldoende zelfkritiek hebben. Soms is dat overduidelijk niet het geval, zoals wanneer iemand die zegt op te komen voor de rechten van dieren zelf vlees blijft eten. Vermoedelijk zal de mate waarin men ook kritisch naar zichzelf wil kijken per persoon verschillen, maar bepaalde typen moreel engagement zijn alleen maar mogelijk als men de eigen leefwijze kritisch onder de loep neemt. Denk bijvoorbeeld aan het omschakelen naar een veganistische leefwijze of het terugdringen van je ecologische voetafdruk. Dergelijke keuzes gaan hoe dan ook gepaard met een forse dosis zelfkritiek.
Uiteraard betekent dit niet dat iemand zichzelf na het maken van zo'n stap voortaan als perfect of onfeilbaar dient te beschouwen. Zelfkritiek is kennelijk van groot moreel belang geweest en moet dus juist - binnen grenzen van zelfrespect en eigenwaarde - in ere worden gehouden. Niet de eigen - nooit bereikte - volmaaktheid maar het duurzaam bevorderen van mensen- en dierenrechten hoort hierbij de leidraad te zijn. Dat geldt overigens ook voor het leveren van kritiek op anderen; niet hun veronderstelde (onverbeterlijke) 'verdorvenheid' dient centraal te staan, maar het tegengaan van de concrete misstanden die voortvloeien uit iemands gedrag.

Zie ook:  De mythe van de farizeïsche veganist

Morele verontwaardiging misbruikt voor reactionaire maatregelen

Het kan hartverwarmend zijn als mensen oprecht moreel verontwaardigd zijn over reële misstanden. Jammer genoeg wordt die verontwaardiging soms ook misbruikt om reactionaire veranderingen te bepleiten. Zo  kan men draconische straffen en andere repressieve maatregelen doorvoeren die uiteindelijk leiden tot een structureel onrechtvaardige situatie.

Onlangs ontving ik in dit verband enkele digitale oproepen tot het ondertekenen van een petitie rond het bestrijden van bestialiteit oftewel zoöfilie. Er werd gepleit voor een totaal verbod (in binnen- en buitenland) op seks met dieren. Ik vond dit zo ongenuanceerd dat ik heb besloten deze keer niet mijn handtekening te zetten onder de petitie. (Een uitzonderlijke situatie, want meestal teken ik zo'n petitie bijna automatisch.) Er bestaat ook nog zoiets als onschuldig erotisch contact met individuele dieren dat niet ingaat tegen de wensen of belangen van die dieren. Helaas bleek dit feit bij de laatste oproep zelfs expliciet ontkend te worden, waarbij men ook nog verwees naar een andere vermeende 'leugen', namelijk dat er onschuldige erotische contacten tussen volwassenen en kinderen bestaan. Er werd ook nog een gruwelijke foto bij gezet van een vastgebonden, machteloze hond die al klaar lag om misbruikt te gaan worden. De foto moest 'bewijzen' dat dit de enige mogelijke vorm van zoöfiel seksueel contact kon zijn. (Dit is vergelijkbaar met het gebruik van beelden van een heteroseksuele verkrachting door een man om te bewijzen dat alle heteroseksuele mannen in feite alleen maar vrouwen willen verkrachten. Iets dergelijks zie je ook bij de discussie rond pedofilie: zodra er weer een afschuwelijk geval van misbruik van kinderen aan het licht komt, wordt dit door bijna iedereen beschouwd als het ultieme bewijs dat pedofiele contacten volledig gelijkstaan aan kindermisbruik, zelfs als het om platonische contacten gaat zonder erotische dimensie.)

Griezelig genoeg noemde men zoöfilie een 'perversie' en leek men het evident te vinden dat het verschijnsel vooral ook verboden moest worden omdat het een perversie was. Het gaat op zo'n moment dus niet meer om de vraag of er ook echt dieren geschaad worden, maar domweg om de vraag of men bepaalde seksuele handelingen 'walgelijk' vindt. Zo ja, dan is dat al genoeg om ertegen te zijn.

Natuurlijk is bijvoorbeeld verkrachting van dieren zeer verwerpelijk, maar dat wil niet zeggen dat men dus tegen alle erotiek met dieren dient te zijn. Laten we het onderscheid tussen "handelingen die concrete anderen daadwerkelijk schaden" en "handelingen die veel mensen 'pervers' vinden ongeacht of ze schadelijk zijn of niet" nooit uit het oog verliezen. We moeten maatregelen nemen om daadwerkelijke misstanden terug te dringen, maar zulke maatregelen moeten altijd gepaard gaan met een maximale bescherming van individuele vrijheid. Onderdrukking van onschadelijke handelingen is namelijk zelf ook moreel verwerpelijk!